Rozdział 1. Wstęp
We wstępie warto zaznaczyć także, że pojęcie „Boga” bywa różnie definiowane. Klasyczny monoteizm (obecny w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie) opisuje Boga jako byt wszechmocny, wszechwiedzący i doskonale dobry. Inne tradycje mówią o bogach ograniczonych, bezosobowych siłach natury lub bytach czysto symbolicznych. Argumenty w tym dokumencie będą koncentrować się głównie na koncepcji Boga wszechdoskonałego, gdyż ona jest najczęściej przywoływana przez apologetów i filozofów religii. Kwestie związane z religijnym doświadczeniem, moralnością i kulturą będą analizowane pod kątem tego, na ile wymagają one nadprzyrodzonego wyjaśnienia.
W dalszych rozdziałach przedstawimy różnorodne argumenty ateistyczne: od problemu zła, przez niespójności wewnętrzne przypisywanych Bogu atrybutów, po problem ukrytości i niezgodnych objawień. Omówimy, jak nauka tłumaczy coraz więcej zjawisk bez odwoływania się do Boga, jak psychologia i ewolucja wyjaśniają powszechność wierzeń religijnych, oraz jak systemy moralne mogą funkcjonować bez odwołania do istoty wyższej. Nie będziemy wprowadzać w tekście przypisów do konkretnych źródeł, gdyż liczy się klarowna argumentacja, a nie ciężar cytatów.
Rozdział 2. Problem zła i cierpienia
Jednym z najsilniejszych argumentów przeciwko istnieniu Boga wszechmocnego i wszechdobrego jest problem zła. Polega on na wskazaniu sprzeczności między twierdzeniem o istnieniu wszechwiedzącego, wszechmocnego i doskonale dobrego Boga a faktem, że w świecie istnieją ogromne ilości cierpienia i zła. Gdyby Bóg był wszechwiedzący, wiedziałby o każdym cierpieniu; będąc wszechmocny, mógłby mu zapobiec; będąc wszechdobry, powinien chcieć je usunąć. Tymczasem widzimy cierpienie niewinnych osób, katastrofy naturalne, choroby i wojny. Argument ten występuje w dwóch głównych odmianach: logicznej i probabilistycznej. Logiczna wersja twierdzi, że między pojęciem Boga wszechdoskonałego a faktem istnienia zła zachodzi sprzeczność logiczna. Wersja probabilistyczna wskazuje, że z istnienia tak dużych ilości bezsensownego cierpienia wynika małe prawdopodobieństwo istnienia Boga wszechdobrego.
Klasyczną odpowiedzią teistów jest tzw. obrona wolnej woli, zgodnie z którą Bóg dopuścił możliwość zła, aby stworzenia mogły korzystać z wolnej woli. Według tej koncepcji prawdziwa miłość i moralność zakładają możliwość wyboru dobra lub zła, a zatem Bóg pozwala na istnienie grzechu i cierpienia, by nie pozbawiać człowieka autonomii. Krytycy zwracają uwagę, że ta obrona nie wyjaśnia tzw. zła naturalnego (chorób, trzęsień ziemi, kataklizmów), które nie zależy od ludzkich decyzji. Ponadto wolna wola istotnie ograniczona przez choroby psychiczne, niewiedzę czy warunki społeczne nie wygląda na dar wszechmocnego i wszechdobrego bytu.
Inną odpowiedzią jest koncepcja większego dobra, zgodnie z którą zło jest konieczne, by mogło zaistnieć jakieś większe dobro – np. cierpienie kształtuje charakter, umożliwia współczucie i rozwój moralny. Filozofowie wskazują jednak, że to usprawiedliwienie jest słabe wobec ogromu niepotrzebnych cierpień, jak chociażby choroba nowotworowa dziecka, którą trudno uznać za środek do większego dobra. Widać więc, że problem zła pozostaje poważnym wyzwaniem dla tradycyjnego teizmu, a jego znaczenie podkreśla fakt, że wielu wierzących uznaje istnienie zła za tajemnicę przekraczającą ludzkie rozumienie. Ateista może zaś konkludować, że teodicee są niewystarczające, a świat bez nadprzyrodzonego projektanta lepiej wyjaśnia przypadkowość i okrucieństwo natury.
Rozdział 3. Niespójność boskich atrybutów
Kolejnym argumentem przeciwko istnieniu Boga wszechdoskonałego jest wskazanie niespójności lub sprzeczności wewnętrznych w samym pojęciu boskości. Filozofowie od wieków zastanawiają się nad znaczeniem terminów „wszechmoc”, „wszechwiedza” i „wszechdobroć” oraz nad ich wzajemnymi relacjami. Najbardziej znanym przykładem jest tzw. paradoks wszechmocy: czy istota wszechmocna może stworzyć kamień tak ciężki, że sama nie zdoła go podnieść? Jeśli tak, to nie jest wszechmocna, bo nie potrafi go podnieść; jeśli nie, to także nie jest wszechmocna, bo nie potrafi go stworzyć. Choć problem ten można rozwiązywać redefiniując wszechmoc jako zdolność do czynienia wszystkiego, co logicznie możliwe, pokazuje on, że koncepcje nadprzyrodzone często prowadzą do paradoksów.
Podobnie problematyczna jest zgodność wszechwiedzy Boga z ludzką wolną wolą. Jeżeli Bóg wie z absolutną pewnością, co każdy z nas zrobi jutro, nasza możliwość wyboru jest pozorna – nie możemy postąpić inaczej niż przewidział to Bóg. Jeśli zaś nasz wybór może być inny, to wszechwiedza Boża jest ograniczona. Rozwiązania w postaci Bożej „wiedzy warunkowej” albo stwierdzenia, że Bóg istnieje poza czasem, wymagają rozbudowanych metafizycznych hipotez, które same w sobie stają się trudne do obrony.
Wszechdobroć stanowi kolejny punkt sporny. Jak pogodzić absolutną dobroć z opisywanymi w świętych księgach epizodami nakazów ludobójstwa, cierpienia czy wiecznego potępienia? Niektórzy teologowie redefiniują dobroć jako zgodność z Bożą wolą, co prowadzi do arbitralnego pojęcia dobra, oderwanego od ludzkiej intuicji moralnej. Inni twierdzą, że ludzie nie mają prawa oceniać boskiej etyki. Dla krytyka teistycznego jest to jednak dowód, że pojęcie Boga wszechdobrego jest wewnętrznie niespójne lub sprzeczne z doświadczeniem. Łącząc te rozważania można stwierdzić, że im więcej atrybutów przypisuje się Bogu, tym trudniej utrzymać ich wzajemną zgodność w spójnym, racjonalnym modelu.
Rozdział 4. Argument z ukrytości i niewiary
Argument z ukrytości (ang. divine hiddenness) został sformułowany m.in. przez J.L. Schellenberga i stanowi wyzwanie dla koncepcji Boga osobowego, pragnącego relacji z ludźmi. Głosi on, że jeśli istnieje wszechdobry i wszechmocny Bóg, który chce, by ludzie go poznali i kochali, to naturalne byłoby, że uczyni swoją obecność oczywistą dla wszystkich. Tymczasem na świecie żyją liczni niewierzący – zarówno ci, którzy nigdy nie zetknęli się z przekazem religijnym, jak i tacy, którzy z otwartym umysłem poszukiwali Boga i go nie odnaleźli. Jeśli są to tzw. niewierzący nieoporni, którzy byliby gotowi na relację z Bogiem, ale nie mają do niej dostępu, to istnienie takiej grupy wydaje się niezgodne z koncepcją Boga pragnącego zbawienia wszystkich ludzi.
Inną wersją tego argumentu jest argument z nonbelief (niewiary), który wskazuje na niespójność między istnieniem Boga a faktem, że w świecie występuje szeroki pluralizm religijny i wiele osób odrzuca koncepcję istoty wyższej. Jeśli Bóg istnieje i jest zainteresowany relacją z człowiekiem, to dlaczego objawienia są tak fragmentaryczne, niejednoznaczne i często sprzeczne? Dlaczego ludzie o szczerej intencji poznania prawdy dochodzą do zupełnie odmiennych wniosków? Zarówno ukrytość Boga, jak i różnorodność religijnych przekazów zdają się bardziej prawdopodobne w świecie bez Boga niż w świecie nadzorowanym przez istotę wszechmocną i wszechdobrą.
Rozdział 5. Niespójne objawienia i pluralizm religijny
Argument z niezgodnych objawień zwraca uwagę na fakt, że liczne religie na świecie twierdzą, iż posiadają jedyne prawdziwe objawienie od Boga lub bogów. Objawienia te często wzajemnie się wykluczają: w jednym systemie zbawienie osiąga się przez wiarę w Chrystusa, w innym przez wypełnianie przykazań Koranu, jeszcze w innym poprzez uczestnictwo w rytuałach i reinkarnacje. Jeżeli jedno objawienie jest prawdziwe, pozostałe muszą być fałszywe; ale wówczas rodzi się pytanie, w jaki sposób niewierzący w dany system mają rozpoznać, które objawienie pochodzi od Boga. Różnorodność religii sugeruje raczej kulturowe i historyczne źródła wierzeń niż jedno nadprzyrodzone źródło.
Religioznawcy wskazują, że religie często powstają w określonym kontekście społecznym i geograficznym, rozwijają się wraz z kulturą i historią danego ludu, a elementy doktrynalne są kształtowane przez konflikty polityczne i potrzeby społeczne. Monoteizm pojawił się w starożytnym Izraelu jako reakcja na politeistyczne otoczenie; islam narodził się w Arabii w VII wieku, odpowiadając na potrzeby jednoczenia plemion koczowniczych; buddyzm powstał jako filozoficzna odpowiedź na problem cierpienia w Indiach. Ta różnorodność i ewolucja wierzeń stanowią argument za tym, że religie są produktem człowieka, a nie wynikiem jednolitego, boskiego działania.
Rozdział 6. Brzytwa Hitchens’a i ciężar dowodu
Christopher Hitchens, znany publicysta i krytyk religii, sformułował zasadę, która weszła do kanonu argumentów sceptycznych: „co można stwierdzić bez dowodu, to można odrzucić bez dowodu”. Oznacza ona, że ciężar uzasadnienia spoczywa na osobie wysuwającej twierdzenie, zwłaszcza jeśli jest ono nadzwyczajne. Jeśli ktoś twierdzi, że istnieją niewidzialne, niematerialne istoty wpływające na świat, musi przedstawić mocne argumenty, by uzasadnić tak wyjątkowe roszczenie. W przeciwnym razie sceptycyzm jest bardziej racjonalny niż wiara.
Z tą zasadą łączy się metafora „czajniczka Russella”, zaproponowana przez Bertranda Russella. Filozof zauważył, że gdyby ktoś twierdził, iż między Ziemią a Marsem krąży mały porcelanowy czajniczek, nikt rozsądny nie przyjąłby tego na wiarę tylko dlatego, że nie można udowodnić nieistnienia czajniczka. Ciężar dowodu spoczywa na twierdzącym, a nie na sceptyku. Analogicznie, fakt, że nie można empirycznie dowieść nieistnienia Boga, nie zmusza nikogo do wiary; to raczej wierzący powinni podać przekonujące argumenty za swoim stanowiskiem.
Brzytwa Hitchens’a wpisuje się w szerszy nurt myślenia, według którego należy ograniczać liczbę nieuzasadnionych założeń. Jest ona bliska zasadzie Ockhama, mówiącej, że nie należy mnożyć bytów ponad konieczność. Jeśli naturalistyczne wyjaśnienia zjawisk są wystarczające, nie ma potrzeby wprowadzać dodatkowych hipotez o istocie nadprzyrodzonej.
Rozdział 7. Argument naturalistyczny i "Bóg luk"
Postępy nauk przyrodniczych od XVII wieku radykalnie zmieniły obraz świata. Zjawiska, które dawniej tłumaczono działaniem bóstw – ruchy planet, burze, choroby – zostały wyjaśnione za pomocą praw fizyki, chemii czy biologii. Pojęcie „Boga luk” (ang. God of the gaps) odnosi się do tendencji, by przypisywać nadprzyrodzone przyczyny tam, gdzie nauka jeszcze nie dotarła. Z biegiem czasu obszar niewyjaśnionych zjawisk systematycznie się kurczy, a każda nowa teoria naturalistyczna przesuwa Boga na peryferia.
Argument naturalistyczny nie polega na stwierdzeniu, że nauka może odpowiedzieć na wszystkie pytania, lecz na obserwacji, że hipoteza boga nie jest potrzebna do wyjaśnienia większości zjawisk. Ewolucja wyjaśnia powstanie złożonych form życia bez odwoływania się do inteligentnego projektanta; kosmologia opisuje początek wszechświata za pomocą modeli wielkiego wybuchu; neurobiologia tłumaczy mechanizmy świadomości i emocji. Nadprzyrodzona hipoteza staje się zatem zbędna.
Naturalizm metodologiczny, który jest fundamentem nauki, zakłada badanie zjawisk w oparciu o obserwowalne dane i testowalne hipotezy. Z perspektywy ateisty to najlepsza strategia poznawcza: dostarcza powtarzalnych wyników, pozwala przewidywać i kontrolować zjawiska oraz unika arbitralności. Wprowadzanie hipotez nadnaturalnych wykracza poza tę metodologię, a historia nauki pokazuje, że takie wyjaśnienia prędzej czy później ustępują miejsca naturalistycznym.
Rozdział 8. Psychologiczne i ewolucyjne korzenie religii
Kognitywna nauka religii bada, dlaczego umysł ludzki skłonny jest do wiary w istoty nadprzyrodzone. Jedną z hipotez jest tzw. „hiperaktywne wykrywanie agencji” (hyperactive agency detection device), które sprawia, że przypisujemy intencje nawet zjawiskom naturalnym. W warunkach ewolucyjnych lepiej było niesłusznie uznać, że za szelestem w krzakach stoi drapieżnik, niż zignorować realne zagrożenie. Ta skłonność do dostrzegania agentów mogła sprzyjać powstawaniu wierzeń w duchy i bogów.
Inną koncepcją jest wyjaśnianie religii jako produktu mechanizmów społecznych. Religie wzmacniają więzi grupowe, ułatwiają kooperację i wspierają normy moralne. Z perspektywy ewolucyjnej wspólnota, która dzięki wierzeniom zbudowała solidarność i zaufanie, mogła zwiększyć swoje szanse przetrwania. Religijne rytuały pełnią funkcję sygnałów kosztownych, które trudno sfałszować, co pomaga wyodrębnić osoby lojalne wobec grupy.
Psychologia poznawcza pokazuje również, że mózg łatwiej zapamiętuje koncepcje „umiarkowanie sprzeczne z intuicją” – opowieści o istotach przypominających ludzi, ale posiadających niezwykłe cechy (nieśmiertelność, wszechwiedza), są bardziej zapadające w pamięć niż zupełnie fantastyczne lub całkowicie banalne. Religijne opowieści mieszczą się w tym obszarze, co sprzyja ich transmisji kulturowej. Z kolei neurobiologia wskazuje, że modlitwa i medytacja wpływają na układ nagrody w mózgu, co tłumaczy ich subiektywną skuteczność i przyjemność.
Rozdział 9. Krytyczna analiza świętych ksiąg
Kolejnym elementem dyskusji o istnieniu Boga jest charakter tekstów uznawanych za objawione. Biblia, Koran czy Wedy powstawały w długich okresach czasu, były kompilowane przez wielu autorów i redaktorów, a ich treść odzwierciedla światopogląd danej epoki. Badania filologiczne wskazują na liczne sprzeczności i zapożyczenia. Na przykład dwie wersje stworzenia świata w Księdze Rodzaju różnią się co do kolejności wydarzeń; Ewangelie synoptyczne niekiedy relacjonują te same wydarzenia w różny sposób; genealogie Jezusa u Mateusza i Łukasza nie są zgodne. Takie rozbieżności są trudne do pogodzenia z koncepcją natchnienia nieomylnego autora.
Święte księgi zawierają też elementy, które dziś uznaje się za niemoralne lub anarchiczne: nakazy eksterminacji całych ludów, przepisy dyskryminujące kobiety i niewierzących, przyzwolenie na niewolnictwo. Współczesne interpretacje często odchodzą od dosłownego odczytania, wskazując na metaforyczny sens tekstów. Jednak ten zabieg świadczy o tym, że autorytet ksiąg podlega ocenie moralnej z zewnątrz, a nie jest źródłem obiektywnych zasad. Jeśli wartości moralne oceniamy samodzielnie, religijny fundament staje się zbędny.
Rozdział 10. Etyka bez Boga
Jednym z argumentów na rzecz religii jest twierdzenie, że bez Boga nie ma obiektywnych podstaw moralności. Ateista odpiera to, wskazując, że normy moralne mogą wynikać z rozumu, empatii i doświadczenia społecznego. Filozofia uformowała wiele systemów etycznych – od etyki cnoty Arystotelesa, przez użyteczność Benthema i Milla, po deontologię Kanta – które nie odwołują się do nadprzyrodzonych nakazów. Współczesne badania nad moralnością pokazują, że podstawowe intuicje etyczne (np. potępienie przemocy nieuzasadnionej) są wspólne dla większości kultur, co sugeruje, że mają one uniwersalne, ewolucyjnie utrwalone korzenie.
Na poziomie społecznym moralność funkcjonuje dzięki mechanizmom prawodawstwa, konsensusu i empatii. Ludzie przestrzegają zasad nie tylko z obawy przed karą, lecz także dlatego, że współpraca przynosi korzyści, a złamanie norm prowadzi do potępienia społecznego. Idee praw człowieka, demokracji i sprawiedliwości społecznej powstały w dużej mierze w kontekście świeckim. Oczywiście nie oznacza to, że osoby wierzące nie mogą być moralne lub że religia nie odgrywa roli w kształtowaniu etosu; jednak twierdzenie, że bez Boga nie ma etyki, jest nieuzasadnione.
Rozdział 11. Zakończenie
Przedstawione w tym dokumencie argumenty tworzą mozaikę, która prowadzi do ateistycznego wniosku. Problem zła wskazuje na trudność pogodzenia wszechmocy i wszechdobroci z rzeczywistością cierpienia. Niespójności w pojęciu Boga oraz sprzeczne objawienia osłabiają zaufanie do doktryn teistycznych. Ukrytość Boga i rozproszenie wierzeń religijnych sugerują, że nie mamy do czynienia z bytnością chcącą się objawić. Naturalistyczne wyjaśnienia zjawisk oraz psychologiczne podstawy religii odsuwają konieczność postulowania istoty nadprzyrodzonej. Krytyczne spojrzenie na święte księgi i analiza etyki świeckiej ukazują, że człowiek może rozwijać moralność i sens życia bez Boga.
Istnienie Boga pozostaje twierdzeniem, którego nie można ani empirycznie dowieść, ani jednoznacznie obalić. Jednak w świetle dostępnych danych i argumentów racjonalna postawa wydaje się sceptyczna. Ateizm nie jest arogancją, lecz postawą pokory wobec braku przekonujących dowodów. Nie oznacza on nihilizmu; przeciwnie, zachęca do poszukiwania sensu w relacjach międzyludzkich, twórczości i poznawaniu świata. Każdy sam musi odpowiedzieć sobie na pytanie o wiarę, ale dobrze jest czynić to, znając zarówno argumenty za, jak i przeciw.