Relacje Rosji z Europą oraz rola sojuszu z USA
Wstęp
Relacje między Rosją a Europą oraz ich związek z sojuszem transatlantyckim (Europa–USA) należą do kluczowych czynników kształtujących bezpieczeństwo międzynarodowe we współczesnym świecie. Od uwarunkowań tych stosunków zależy stabilność ładu geopolitycznego w Eurazji, co uwidoczniło się szczególnie po zimnej wojnie, a zwłaszcza w kontekście ostatnich kryzysów, takich jak konflikt na Ukrainie od 2014 roku i pełnoskalowa wojna rozpoczęta w 2022 roku. Długotrwałe napięcia między Rosją a Zachodem wpływają nie tylko na bezpieczeństwo samej Europy, ale mają także konsekwencje globalne – determinują politykę NATO, kształtują postawy innych mocarstw (np. Chin) oraz oddziałują na rynki energii i gospodarkę światową.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego wydawało się, że istnieje szansa na trwałą współpracę Rosji z zintegrowaną Europą i USA. Wspólnota transatlantycka z nadzieją patrzyła na demokratyzującą się Rosję lat 90., licząc na jej włączenie w porządek oparty na współpracy. Nigdy wcześniej – argumentowali niektórzy – stosunki Rosji z Europą nie miały tak sprzyjających warunków do przełamania historycznych antagonizmów, jak w ostatniej dekadzie XX wieku. Jednakże, mimo początkowego optymizmu, szybko ujawniły się rozbieżności interesów i odmienna percepcja bezpieczeństwa, które z czasem doprowadziły do ponownego ochłodzenia relacji.
Współcześnie relacje Rosja–Europa–USA cechuje wysoki stopień złożoności. Z jednej strony Europa (w tym Unia Europejska i państwa NATO) współdziała ze Stanami Zjednoczonymi w obliczu wyzwań ze strony Rosji – przykładem jest skoordynowana odpowiedź sankcyjna i wojskowa na agresję rosyjską przeciw Ukrainie. Z drugiej strony, wewnątrz samej Europy istnieją różnice zdań co do właściwej polityki wobec Moskwy oraz co do stopnia polegania na USA. Niniejszy esej szczegółowo analizuje historyczne uwarunkowania tych relacji, główne obszary sporu między Rosją a Europą, znaczenie amerykańskiego zaangażowania, wewnętrzne kontrowersje w świecie zachodnim oraz możliwe scenariusze na przyszłość. W zakończeniu przedstawione zostaną wnioski dotyczące wpływu trójstronnych relacji Rosja–Europa–USA na globalny ład polityczny.
Tło historyczne i kontekst geopolityczny
Historyczne relacje Rosji z Europą były burzliwe i na przestrzeni wieków przechodziły dramatyczne zwroty – od sojuszy po krwawe konflikty. Już w XVIII i XIX wieku Imperium Rosyjskie brało aktywny udział w europejskiej równowadze sił. W czasach napoleońskich Rosja początkowo próbowała utrzymywać poprawne relacje z Francją, lecz gdy interesy imperialne się zderzyły, Moskwa stała się jednym z filarów koalicji antynapoleońskich. Podczas wojen rewolucyjnych i napoleońskich Rosja była wręcz „filarzem kolejnych koalicji antyfrancuskich”, aż do ostatecznego pokonania Napoleona. Zwycięstwo nad Francją w 1815 r. umocniło pozycję Rosji jako jednej z decydujących potęg na kontynencie i dało jej wpływ na kształt porządku wiedeńskiego. W kolejnych dekadach XIX w. jednakże interesy Rosji często zderzały się z interesami zachodnich mocarstw. Wojna krymska (1853–1856) była tego wyrazistym przykładem – koalicja Wielkiej Brytanii, Francji, Imperium Osmańskiego i Sardynii pokonała Rosję, broniąc przed nią ówczesnego ładu w Europie Południowo-Wschodniej. Była to pierwsza nowoczesna wojna europejska ukazująca skalę starcia interesów między Rosją a zachodnimi potęgami, z przedsmakiem geopolitycznej rywalizacji, która miała powrócić w XX wieku.
Na przełomie XIX i XX wieku doszło do nietypowego zbliżenia Rosji z częścią Europy – głównie z Francją. W obliczu rosnącej potęgi zjednoczonych Niemiec Rosja zawarła sojusz z Republiką Francuską (sojusz francusko-rosyjski z 1892 r.), co stanowiło fundament Trójporozumienia (Ententy) przed I wojną światową. W I wojnie światowej Rosja i główne mocarstwa zachodnie (Francja, Wielka Brytania) walczyły po tej samej stronie przeciw państwom centralnym (Niemcom i Austro-Węgrom). Jednak rewolucja bolszewicka w 1917 r. wyłączyła Rosję z tego konfliktu; nowo powstały Związek Radziecki zawarł separatystyczny pokój i znalazł się w izolacji. W latach 1918–1920 część państw europejskich (m.in. Wielka Brytania, Francja) podjęła nawet interwencje zbrojne w ogarniętej wojną domową Rosji, wspierając antybolszewickie siły „białych”. Te epizody jeszcze bardziej zatruły wzajemne relacje – młode państwo radzieckie postrzegało Zachód jako wroga próbującego zdławić rewolucję, zaś mocarstwa zachodnie obawiały się rozprzestrzenienia komunizmu. W okresie międzywojennym ZSRR pozostał w dużej mierze odizolowany od Europy, choć występowały krótkotrwałe ocieplenia (np. współpraca gospodarcza z Niemcami w ramach traktatu z Rapallo w 1922 r.). Ogólnie jednak ideologiczna przepaść i wzajemna wrogość dominowały.
Podczas II wojny światowej nastąpił chwilowy paradoks dziejowy – Związek Radziecki stał się sojusznikiem Zachodu w walce z hitlerowskimi Niemcami (po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 r.). Wspólne zwycięstwo nad III Rzeszą w 1945 r. było jednak krótkotrwałym momentem jedności. Już wkrótce po wojnie na nowo ujawniły się strukturalne różnice interesów i ideologii. ZSRR podporządkował sobie Europę Środkowo-Wschodnią, ustanawiając blok wschodni państw komunistycznych zależnych od Moskwy. W odpowiedzi państwa Europy Zachodniej, pod przywództwem USA, utworzyły w 1949 r. Organizację Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) – sojusz militarny mający przeciwdziałać zagrożeniu radzieckiemu. Rozpoczęła się trwająca blisko pół wieku zimna wojna, w trakcie której Europa została podzielona „żelazną kurtyną” na dwie strefy wpływów. Po jednej stronie znajdował się blok zachodni zintegrowany z USA i strukturami NATO, po drugiej – ZSRR wraz z satelitami skupionymi w Układzie Warszawskim (od 1955 r.). Był to okres permanentnej konfrontacji polityczno-militarnej: kryzys berliński, wyścig zbrojeń (także nuklearny) i groźba konfliktu globalnego stanowiły codzienną rzeczywistość. Europa stała się sceną rywalizacji dwóch supermocarstw – USA i ZSRR – zaś możliwość bezpośredniego starcia (np. kryzys kubański 1962) utrzymywała świat w napięciu.
Mimo wrogości zimnowojennej zdarzały się próby deeskalacji i dialogu. W latach 70. polityka détente (odprężenia) przyniosła pewne porozumienia: m.in. Akt Końcowy z Helsinek (1975) ustanawiający ramy współpracy i bezpieczeństwa w Europie (KBWE/OBWE) oraz wysiłki takich przywódców jak kanclerz RFN Willy Brandt, który poprzez Ostpolitik normalizował relacje z ZSRR i państwami bloku wschodniego. Jednakże odprężenie miało ograniczony zasięg i nie zakończyło strukturalnej rywalizacji. Dopiero kryzys i upadek ZSRR przyniosły prawdziwy przełom.
W latach 1989–1991 nastąpiły bezprecedensowe zmiany: rozpadły się reżimy komunistyczne w Europie Środkowo-Wschodniej, doszło do zjednoczenia Niemiec, a w grudniu 1991 r. sam Związek Radziecki uległ rozwiązaniu, zaś jego miejsce zajęła m.in. Federacja Rosyjska jako następca prawnomiędzynarodowy. Zakończenie zimnej wojny stworzyło unikalny kontekst geopolityczny: dawni wrogowie stali się potencjalnymi partnerami. Europa stanęła wobec wyzwania włączenia postkomunistycznych państw (w tym Rosji) do szerszego systemu bezpieczeństwa i współpracy. Na początku lat 90. pojawiły się inicjatywy mające zbliżyć Rosję do Zachodu – w 1994 r. NATO zainicjowało program Partnerstwo dla Pokoju, zapraszając także Rosję do dialogu; w 1996 r. Rosja została przyjęta do Rady Europy; tworzono fora konsultacji UE–Rosja. Przez pewien czas mówiono nawet o strategicznym partnerstwie Rosji z Unią Europejską, co odzwierciedlała m.in. umowa o Partnerstwie i Współpracy (PCA) z 1994 r. oraz przyjęta przez UE Wspólna Strategia wobec Rosji (1999), zakładająca wsparcie dla demokratyzacji i integracji Rosji z gospodarką europejską. Ten okres charakteryzował się nadzieją, że Rosja stanie się częścią euroatlantyckiej architektury bezpieczeństwa, a historyczne antagonizmy zostaną przezwyciężone.
Jednak u schyłku lat 90. i na początku XXI wieku sytuacja zaczęła się komplikować. Pojawiły się nowe napięcia, gdy okazało się, że wyobrażenia Rosji i Zachodu o porządku postzimnowojennym znacznie się różnią. Kolejne części niniejszego eseju omówią główne obszary tarć, które wyłoniły się po 1991 roku: rozszerzenie NATO na wschód, kwestie bezpieczeństwa energetycznego oraz konflikty w przestrzeni postsowieckiej – a także zanalizują rolę Stanów Zjednoczonych i wewnętrzne dylematy Europy w kształtowaniu tych relacji.
Główne obszary sporu między Rosją a Europą
Rozszerzenie NATO na Wschód
Jednym z najważniejszych punktów spornych, które pojawiły się już w latach 90., stała się ekspansja NATO na obszar Europy Środkowo-Wschodniej. Dla państw regionu, które zrzuciły jarzmo komunizmu, członkostwo w NATO było strategicznym celem gwarantującym bezpieczeństwo i trwałe zakotwiczenie w Zachodzie. Jednak dla Rosji proces ten od początku budził sprzeciw – Moskwa postrzegała rozszerzenie Sojuszu jako zagrożenie dla własnego bezpieczeństwa i uszczuplenie swojej strefy wpływów. Rosyjskie elity argumentowały, że Zachód miał rzekomo zapewnić w trakcie negocjacji zjednoczenia Niemiec, iż NATO „nie przesunie się ani o cal na wschód” (słynne „not one inch eastward” przypisywane rozmowom w 1990 r.). Choć historycy różnią się co do interpretacji tych ustaleń, w świadomości rosyjskiej zakorzeniło się przekonanie o złamaniu obietnic przez Zachód.
W 1997 r., mimo protestów Moskwy, NATO formalnie zaprosiło Polskę, Czechy i Węgry do członkostwa (weszły one do Sojuszu w 1999 r.). Rosja, chcąc złagodzić negatywne skutki, podpisała z NATO Akt Stanowiący o Wzajemnych Stosunkach, Współpracy i Bezpieczeństwie (1997), który utworzył ramy dialogu (Rada NATO-Rosja) i deklarował, że NATO nie będzie rozmieszczać broni jądrowej ani dużych sił w nowych państwach członkowskich. Niemniej jednak, dla wielu rosyjskich polityków był to słaby substytut rzeczywistych gwarancji. Już pod koniec lat 90. oficjalne dokumenty rosyjskie określały perspektywę dalszego rozszerzenia NATO jako nieakceptowalną. W grudniu 1997 r. prezydent Borys Jelcyn zatwierdził Doktrynę Bezpieczeństwa Narodowego, stwierdzając wprost: „Perspektywa rozszerzenia NATO na Wschód jest dla Rosji nie do przyjęcia, gdyż stanowi zagrożenie dla jej bezpieczeństwa narodowego”. To stanowisko miało pozostać niezmienne również za rządów Władimira Putina.
Kolejne fale rozszerzenia NATO (2004 – m.in. państwa bałtyckie, Słowacja, Bułgaria, Rumunia; 2009 – m.in. Polska, Czechy i Węgry już były, więc 2004 to państwa bałtyckie, Rumunia, Bułgaria itd., 2009 – Albania, Chorwacja) pogłębiały frustrację Rosji. Szczególnie wejście do NATO Estonii, Łotwy i Litwy w 2004 r. było dla Moskwy trudne do przełknięcia – po raz pierwszy Sojusz objął republiki byłego ZSRR (choć niezależne przedwojenne). Rosja zaczęła coraz głośniej oskarżać Zachód o otaczanie jej kordonem i ignorowanie jej „uzasadnionych interesów bezpieczeństwa”. W retoryce Kremla rozszerzenie NATO przedstawiano jako akt wrogi, wymierzony w osłabienie Rosji w chwili, gdy była słaba gospodarczo i politycznie po rozpadzie ZSRR. Moskwa argumentowała też, że rozszerzenie Sojuszu podważa tworzenie paneuropejskich mechanizmów bezpieczeństwa, takich jak OBWE, które Rosja wolałaby widzieć wiodącymi (gdyż tam miała większy wpływ).
Szczególnie krytyczny moment nastąpił w 2008 roku, kiedy na szczycie NATO w Bukareszcie ogłoszono, że Ukraina i Gruzja w przyszłości „zostaną członkami NATO” (choć nie podano konkretnej daty ani planu działania, co wynikało z kompromisu wewnątrz NATO). Dla Kremla była to czerwona linia – oba te państwa należały do obszaru poradzieckiego, który Rosja traktowała jako swoją strefę wpływów. Wkrótce potem, w sierpniu 2008 r., Rosja weszła w konflikt z Gruzją (wojna pięciodniowa) i de facto uniemożliwiła Gruzji integrację z NATO, uznając niepodległość separatystycznych regionów Abchazji i Osetii Płd. Wobec Ukrainy w kolejnych latach Moskwa również stosowała rosnącą presję, by nie dopuścić do jej zachodniej orientacji. Podsumowując, kwestia rozszerzenia NATO stała się trwałym zarzewiem konfliktu między Rosją a Zachodem, kładąc cieniem na całe stosunki Rosja–Europa po 1991 r. Rosyjski punkt widzenia ujmował to jako zdradę wcześniejszych ustaleń i zagrożenie strategiczne, zaś Europejczycy i Amerykanie podkreślali prawo suwerennych państw do wyboru sojuszy oraz defensywny charakter NATO. Te rozbieżne narracje okazały się nie do pogodzenia i przygotowały grunt pod późniejsze kryzysy.
Bezpieczeństwo energetyczne
Drugim kluczowym obszarem napięć między Rosją a Europą jest bezpieczeństwo energetyczne, zwłaszcza uzależnienie Europy od rosyjskich surowców oraz wykorzystywanie przez Rosję energii jako instrumentu politycznego. Już w czasach ZSRR istniały połączenia energetyczne (gazociągi na Zachód), ale dopiero po zimnej wojnie handel ropą i gazem między Rosją a Europą Zachodnią nabrał ogromnego znaczenia. Rosja, dysponująca jednymi z największych zasobów gazu ziemnego i ropy naftowej na świecie, stała się kluczowym dostawcą dla wielu krajów europejskich. Na przełomie XX i XXI w. udział Rosji w zaopatrzeniu UE w surowce energetyczne systematycznie rósł. Przed 2022 rokiem Federacja Rosyjska pokrywała ponad 40% zapotrzebowania Unii Europejskiej na gaz ziemny i znaczącą część dostaw ropy naftowej. Taka zależność stwarzała potencjalną przewagę dla Moskwy – kraj ten nie wahał się przypominać, że jest w stanie wpływać na europejskie bezpieczeństwo energetyczne.
Napięcia na tym tle ujawniły się najpierw w relacjach Rosja–państwa tranzytowe (np. Ukraina, Białoruś), ale szybko odczuła je cała Europa. W 2006 i 2009 roku doszło do kryzysów gazowych między Rosją a Ukrainą, kiedy to Gazprom wstrzymał dostawy gazu w środku zimy z powodu sporów cenowych i politycznych. Ponieważ znaczna część rosyjskiego gazu płynęła rurociągami przez Ukrainę do UE, skutki odczuły kraje europejskie – np. w styczniu 2009 r. na kilkanaście dni całkowicie ustał przepływ gazu rosyjskiego przez Ukrainę, powodując poważne niedobory w południowo-wschodniej Europie. Ten szok gazowy uświadomił UE, jak silnie jest uzależniona od rosyjskiego monopolu i jak Rosja może używać gazu jako dźwigni nacisku. Od tego czasu bezpieczeństwo energetyczne stało się priorytetem unijnej polityki wobec Rosji – zaczęto dyskutować o dywersyfikacji źródeł (gazoporty LNG, inne kierunki importu), integracji rynku energii w UE oraz ograniczeniu monopolu Gazpromu.
Rosja z kolei starała się umacniać swoją pozycję dostawcy poprzez projekty omijające niepewne kraje tranzytowe. Tak narodziła się idea gazociągów bałtyckich i czarnomorskich, bezpośrednio łączących Rosję z rynkiem UE. Projekt Nord Stream (gazociąg po dnie Bałtyku do Niemiec) uruchomiono w 2011 r., a następnie planowano jego rozbudowę jako Nord Stream 2. Dla wielu państw Europy Środkowej i USA Nord Stream 2 stał się symbolem zagrożenia dla bezpieczeństwa energetycznego – omijał Ukrainę (co osłabiało jej pozycję i dochody z tranzytu) oraz zwiększał zależność UE od jednego szlaku dostaw z Rosji. Z kolei Niemcy, Austria czy Francja traktowały go głównie w kategoriach biznesowych, argumentując, że to projekt komercyjny dywersyfikujący trasy dostaw (choć nie dostawców). Spór o Nord Stream 2 podzielił Europę i wywołał tarcia na linii USA–UE. Jak zauważono, „projekt Nord Stream 2 pogłębia podziały pomiędzy państwami członkowskimi UE, uwypuklając różnice w podejściu do współpracy gazowej z Rosją”. Podczas gdy Niemcy, Austria, Holandia i kilka innych krajów patrzyły nań przez pryzmat korzyści ekonomicznych, państwa takie jak Polska, kraje bałtyckie oraz Dania widziały w nim zagrożenie strategiczne. Także USA otwarcie sprzeciwiały się temu projektowi, łącząc go z kwestiami bezpieczeństwa i stabilności Europy. W efekcie Nord Stream 2 stał się przedmiotem sankcji amerykańskich wobec zaangażowanych firm, co z kolei budziło frustrację Berlina. Ostatecznie, wskutek rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 r., projekt został wstrzymany tuż przed ukończeniem – ale spory, jakie wywołał, unaoczniły różnice interesów wewnątrz Zachodu (o czym szerzej w sekcji o kontrowersjach).
Poza kwestią Nord Stream, Rosja wielokrotnie wykorzystywała energię jako narzędzie polityczne w relacjach dwustronnych z krajami europejskimi. Przykładowo, groźba ograniczenia dostaw gazu lub podnoszenia cen wywierała presję na rządy zależne od rosyjskiego paliwa. Kraje bałtyckie, Polska czy Ukraina od lat 90. doświadczały takich nacisków (tzw. „bronie energetycznej”). Z drugiej strony, dla samej Rosji dochody z eksportu energii stały się podstawą gospodarki i źródłem wpływów budżetowych – stąd Moskwa ma interes w utrzymaniu relacji handlowych z Europą. Można zatem powiedzieć, że istnieje tu wzajemna zależność (Rosja potrzebuje europejskich rynków, Europa potrzebuje surowców), która teoretycznie powinna skłaniać do współpracy. Jednak asymetria (większa zależność niektórych państw UE od Rosji niż odwrotnie) powodowała, że Rosja częściej próbowała dyktować warunki.
Temat bezpieczeństwa energetycznego łączy się nierozerwalnie z szerszą strategią Rosji wobec Europy. Dostawy gazu czy ropy były kartą przetargową w szukaniu politycznych wpływów – np. oferowanie zniżek cenowych dla zaprzyjaźnionych rządów lub budowanie infrastruktury tak, by zacieśnić więzi z wybranymi państwami (przykład: Węgry i projekt TurkStream). Dla Unii Europejskiej uzależnienie od surowców ze wschodu stało się z biegiem lat coraz bardziej palącym problemem. UE próbowała odpowiedzieć poprzez politykę unii energetycznej, wspólne negocjacje z Gazpromem, inwestycje w OZE i LNG, a także poprzez naciski na Rosję, by ta respektowała reguły rynku (np. Karta Energetyczna, której Rosja jednak nie ratyfikowała). Wobec pogarszających się relacji politycznych (zwłaszcza po 2014 r.), bezpieczeństwo energetyczne stało się integralną częścią sporu Europa–Rosja. Kulminacją był rok 2022, gdy po rozpoczęciu wojny na Ukrainie Europa podjęła decyzję o radykalnym zmniejszeniu importu surowców z Rosji, a Rosja w odwecie sama wstrzymywała dostawy gazu do kolejnych państw. W ten sposób kwestia energii przeszła ze sfery czysto ekonomicznej do otwartej broni w konflikcie, co mocno redefiniuje zależności na przyszłość.
Konflikty regionalne: Krym, Donbas, Ukraina 2022
Trzecim obszarem bezpośredniej konfrontacji między Rosją a Europą stały się konflikty regionalne na obszarze postsowieckim, przede wszystkim na Ukrainie. Po rozpadzie ZSRR Rosja nigdy do końca nie pogodziła się z utratą kontroli nad państwami dawnego imperium, zwłaszcza jeśli te deklarowały chęć integracji z Zachodem. Polityka Moskwy wobec sąsiadów często przybierała formę tzw. doktryny „bliskiej zagranicy” – uznawania specjalnych praw Rosji do wpływu na te kraje. W przypadku Ukrainy, największego z nich, stawka była dla Kremla szczególnie wysoka ze względów historycznych, kulturowych i strategicznych (m.in. flota czarnomorska stacjonująca na Krymie).
Po Pomarańczowej Rewolucji w Kijowie (2004) i ponownie po Euromajdanie (rewolucji godności) w 2014 – czyli masowych protestach przeciw prorosyjskim władzom i zwrocie Ukrainy ku integracji z UE – Rosja zareagowała coraz bardziej agresywnie. Kulminacją była aneksja Półwyspu Krymskiego w 2014 roku oraz wywołanie i wsparcie zbrojne separatystycznej rebelii w regionie Donbasu (wschodnia Ukraina). Kryzys krymski 2014 okazał się momentem przełomowym w powojennej historii Europy. 18 marca 2014 r. Rosja formalnie wcieliła Krym do swojego terytorium – była to pierwsza od zakończenia II wojny światowej zbrojna zmiana granic w Europie, dokonana poprzez aneksję części terytorium suwerennego państwa przez inny kraj. Świat zachodni niemal jednomyślnie potępił ten akt jako rażące naruszenie prawa międzynarodowego (pogwałcenie m.in. Memorandum Budapeszteńskiego z 1994, gdzie Rosja gwarantowała integralność Ukrainy). Aneksja Krymu dramatycznie pogorszyła relacje Rosji z Europą – UE i USA nałożyły wówczas pierwsze poważne sankcje gospodarcze na Rosję, zawieszono współpracę w ramach G8 (Rosję wykluczono, powrót do G7) i innych forów.
Równocześnie w Donbasie (obwody doniecki i ługański) wybuchł wspierany przez Moskwę konflikt zbrojny między prorosyjskimi separatystami a władzami Ukrainy. Walki w latach 2014–2015 pochłonęły tysiące ofiar i doprowadziły do wykrwawiającego impasu. Europa odegrała istotną rolę dyplomatyczną – Niemcy i Francja zaangażowały się jako mediatorzy w tzw. formacie normandzkim, czego efektem były porozumienia mińskie (Mińsk I i II) mające uregulować konflikt. Jednak porozumienia te nigdy nie zostały w pełni wdrożone, a konflikt „zamrożony” tlił się przez kolejne lata. Mimo tego, po 2014 r. część państw europejskich wciąż miała nadzieję na dialog z Rosją i rozwiązanie sporu środkami politycznymi – prowadzono negocjacje, utrzymywano sankcje na poziomie umiarkowanym, próbowano angażować Rosję w rozmowy bezpieczeństwa.
Niestety, sytuacja eskalowała dramatycznie w roku 2022. W lutym 2022 Rosja dokonała pełnoskalowej inwazji na Ukrainę, próbując dokonać faktycznego podboju tego państwa lub zmiany jego władz. Rozpoczęła się najkrwawsza wojna w Europie od 1945 r. – konflikt, który wstrząsnął architekturą bezpieczeństwa europejskiego. Agresja ta potwierdziła najgorsze obawy co do intencji Moskwy i sprawiła, że relacje Rosja–Europa weszły w fazę konfrontacji porównywalnej z zimną wojną, a nawet bardziej otwartej (bo z czynnym konfliktem zbrojnym w tle). Państwa europejskie, we współpracy z USA i sojusznikami, zareagowały tym razem wyjątkowo zdecydowanie: wprowadziły bezprecedensowo surowe sankcje gospodarcze przeciw Rosji, zaczęły dostarczać Ukrainie broń na masową skalę i wzmocniły własne siły zbrojne na wschodniej flance NATO. W oczach Kremla Europa stała się już nie tylko rywalem, ale wręcz „wrogim blokiem”, który według propagandy rosyjskiej rzekomo dąży do osłabienia czy nawet zniszczenia Rosji przy użyciu „proxy war” na Ukrainie. Z kolei dla Europejczyków działania Rosji stanowiły drastyczne zerwanie z powojennym pokojem i porządkiem – stąd mówiono o końcu „ery pozimnowojennej” i początku nowej, niebezpiecznej konfrontacji.
Konflikt ukraiński unaocznił też, jak ważna jest rola Stanów Zjednoczonych w europejskim bezpieczeństwie – to właśnie wsparcie USA (wojskowe, finansowe, wywiadowcze) okazało się kluczowe dla zdolności Ukrainy do obrony, a tym samym dla powstrzymania Rosji przed ewentualnym dalszym marszem na zachód. Dla Europy wojna ta oznaczała również konieczność zrewidowania wielu polityk (choćby energetycznej – wspomniane odejście od rosyjskich surowców). W niniejszym eseju, omawiając rolę sojuszu z USA, jak i kontrowersje wewnątrz Europy, będziemy odnosić się również do lekcji płynących z kryzysu ukraińskiego. Warto jednak podkreślić, że konflikty regionalne z udziałem Rosji (nie tylko Ukraina, ale i Gruzja 2008, czy Mołdawia – Naddniestrze, obecne napięcia w innych częściach Europy Wschodniej) stały się trwałym elementem pejzażu bezpieczeństwa. Europa postrzega je jako naruszenie suwerenności państw i zagrożenie dla stabilności kontynentu, zaś Rosja często usprawiedliwia swe interwencje koniecznością obrony swoich rodaków czy przeciwdziałania ekspansji NATO/UE. Te sprzeczne narracje przyczyniły się do głębokiego kryzysu zaufania między Rosją a Europą.
Podsumowując, główne obszary sporu – rozszerzenie NATO, bezpieczeństwo energetyczne oraz konflikty regionalne – wzajemnie się przenikają i eskalują napięcia. Ekspansja Sojuszu i aspiracje prozachodnie krajów sąsiadujących z Rosją skłaniają Moskwę do działań konfrontacyjnych (jak na Ukrainie), te z kolei wywołują sankcje i kontrakcje (np. gazowe), co nakręca spiralę nieufności. W tym układzie Stany Zjednoczone odgrywają rolę patrona i sojusznika Europy – aspekt ten zostanie omówiony w kolejnym rozdziale.
Rola Stanów Zjednoczonych
Stany Zjednoczone od ponad pół wieku są strategicznym gwarantem bezpieczeństwa Europy. Już od czasu II wojny światowej zaangażowanie militarne i polityczne USA w Europie (począwszy od lądowania w Normandii i pomocy w wyzwoleniu kontynentu, poprzez Plan Marshalla, po utworzenie NATO) stało się fundamentem powojennego ładu zachodniego. W okresie zimnej wojny amerykańska obecność wojskowa w Europie (sięgająca kilkuset tysięcy żołnierzy stacjonujących głównie w RFN, Włoszech, Wielkiej Brytanii) stanowiła główną siłę odstraszającą ZSRR od agresji wobec Zachodu. Sojusz północnoatlantycki, ze słynnym artykułem 5 gwarantującym kolektywną obronę, podporządkowany był w istocie amerykańskiemu przywództwu. Po rozpadzie ZSRR wiele się zmieniło, ale rola USA jako lidera NATO i partnera Europy pozostała kluczowa – co więcej, okazała się niezbędna również w nowych wyzwaniach wynikłych z konfrontacji z Rosją postradziecką.
W latach 90. Stany Zjednoczone wspierały proces rozszerzenia NATO i transformacji Europy Środkowej, wierząc, że zjednoczona Europa będzie stabilna tylko wtedy, gdy zostanie zabezpieczona w ramach sojuszu z USA. Jednocześnie starano się wciągnąć Rosję do współpracy (np. poprzez ustanowienie Rady NATO-Rosja w 2002 r., zapraszanie Rosji do szczytnych inicjatyw antyterrorystycznych po 2001 r. itp.). Jednak z biegiem lat polityka amerykańska wobec Rosji uległa zaostrzeniu, zwłaszcza gdy stało się jasne, że Rosja Putina dryfuje w kierunku autorytaryzmu i konfrontacji z Zachodem.
Sojusz NATO, będący głównym kanałem zaangażowania USA w Europie, przeszedł ewolucję: od działań ekspedycyjnych (jak w Afganistanie) z powrotem do obrony kolektywnej po 2014 r. – w reakcji na agresję Rosji. USA odegrały tu wiodącą rolę: to Waszyngton inicjował wzmocnienie wschodniej flanki NATO. Po aneksji Krymu i wybuchu wojny w Donbasie, NATO wdrożyło tzw. szczyt w Walii (2014) i kolejne decyzje: zwiększono gotowość sił, utworzono wysunięte batalionowe grupy bojowe (Enhanced Forward Presence) w Polsce i krajach bałtyckich, a USA rozpoczęły rotacyjne rozmieszczanie jednostek pancernych w Europie Środkowej. Stany Zjednoczone przeznaczały środki na European Reassurance Initiative (później European Deterrence Initiative), wzmacniając tym samym swoją obecność militarną i infrastrukturę. Rosja oczywiście krytykowała te posunięcia, oskarżając NATO o „militaryzację” regionu i zagrażanie jej granicom – jednak z perspektywy Europy Środkowo-Wschodniej to właśnie zwiększona obecność amerykańska przyniosła poczucie bezpieczeństwa wobec nieprzewidywalnej polityki Kremla.
Szczególnie wyraźnie rola USA zaznaczyła się po eskalacji wojny w lutym 2022 r. Prezydent Joe Biden już przed wybuchem konfliktu ostrzegał o gotowości do nałożenia surowych sankcji i wzmocnienia wschodniej flanki NATO, jeśli Rosja zaatakuje Ukrainę. Po 24 lutego 2022 Stany Zjednoczone zareagowały szybko: wysłały dodatkowe wojska do Europy i zintensyfikowały dostawy uzbrojenia dla Kijowa. Amerykańska obecność wojskowa na kontynencie wzrosła do poziomu nienotowanego od około dwóch dekad – liczba żołnierzy USA w Europie przekroczyła 100 tysięcy (wzrost o ponad 20 tys. w stosunku do okresu sprzed kryzysu). W samej Polsce pod koniec 2022 stacjonowało ponad 10 tys. amerykańskich żołnierzy (większość w ramach wzmocnienia w odpowiedzi na wojnę). Te siły obejmowały dodatkowe brygady bojowe, lotnictwo, systemy obrony przeciwlotniczej (Patriot) itp. – dowodząc determinacji USA do obrony sojuszników. Równolegle USA przewodziły zachodniej koalicji nakładającej na Rosję kolejne pakiety sankcji i ograniczeń gospodarczych, koordynując swoje działania z UE, Wielką Brytanią, Kanadą, Japonią i Australią. W ten sposób Waszyngton potwierdził rolę „arsenału demokracji” i lidera politycznego w obliczu największego kryzysu bezpieczeństwa w Europie od dziesięcioleci.
Należy podkreślić, że NATO pozostaje głównym kanałem sojuszu Europa–USA, a rola USA w NATO jest decydująca. Bez amerykańskich zdolności wojskowych (konwencjonalnych i nuklearnych) europejskie państwa NATO nie dysponowałyby porównywalną siłą odstraszania wobec Rosji. Eksperci wskazują, że bez znaczącego zaangażowania USA nie jest możliwe zapewnienie adekwatnej obrony i odstraszania przeciw Rosji. Innymi słowy, wojskowa potęga USA stanowi fundament, na którym opiera się bezpieczeństwo europejskie. Przykład wojny na Ukrainie pokazał to dobitnie – ogromna większość nowoczesnego sprzętu wojskowego przekazanego Ukrainie (od przeciwpancernych pocisków Javelin, przez haubice i systemy HIMARS, po wreszcie czołgi i obietnice samolotów) pochodzi lub jest koordynowana przez USA. Co więcej, parasol nuklearny Stanów Zjednoczonych (amerykański arsenał atomowy oraz rozlokowana w Europie broń jądrowa w ramach NATO) jest jedynym realnym środkiem powstrzymania Rosji od ewentualnego użycia broni masowego rażenia czy szantażu nuklearnego. Własne potencjały nuklearne w Europie mają tylko Francja i (poza UE) Wielka Brytania, ale one również są skromniejsze w porównaniu z rosyjskimi – dlatego amerykańska gwarancja odstraszania jądrowego pozostaje niezbędna.
Stany Zjednoczone odgrywają też ważną rolę polityczną w kształtowaniu odpowiedzi na agresywne działania Rosji poprzez mechanizm sankcji. Wprowadzone od 2014 roku sankcje (początkowo za Krym i Donbas, później rozszerzane wielokrotnie) były opracowywane i często inicjowane przez USA, a następnie koordynowane z Unią Europejską. Sankcje obejmowały m.in. restrykcje wizowe i finansowe wobec rosyjskich urzędników i oligarchów, embargo na dostawy zaawansowanych technologii (np. dla przemysłu naftowego czy zbrojeniowego), wykluczenie rosyjskich banków z systemu SWIFT, zamrożenie aktywów rosyjskiego banku centralnego na Zachodzie i wiele innych środków. W efekcie, po 2022 roku Rosja stała się najbardziej obłożonym sankcjami krajem świata – liczba nałożonych na nią indywidualnych i sektorowych sankcji przekroczyła łącznie liczbę sankcji wobec Iranu, Syrii czy Korei Płn. Wysoka pozycja dolara i gospodarki USA w systemie finansowym sprawia, że amerykańskie sankcje mają globalny zasięg (np. możliwość karania podmiotów z państw trzecich za łamanie sankcji – tzw. sankcje wtórne). To czyni z nich potężne narzędzie nacisku, którego Europa samodzielnie nie mogłaby tak efektywnie zastosować.
Amerykańska obecność wojskowa w Europie nie ogranicza się zresztą tylko do samego reagowania na kryzysy. Od lat USA utrzymują infrastrukturę i bazy, które umożliwiają szybkie wsparcie sojuszników. Przykładem jest tarczę antyrakietowa – instalacje w Polsce i Rumunii (element szerszego systemu obrony przed rakietami), która budziła sprzeciw Rosji. Mimo to USA doprowadziły do ich zbudowania, argumentując obroną przed zagrożeniami z Bliskiego Wschodu. Innym przejawem jest utworzenie w 2020 r. wysuniętego dowództwa V Korpusu US Army w Polsce czy zapowiedź ustanowienia stałej obecności (stałej bazy garnizonowej) wojsk USA w Polsce. Wszystko to sygnalizuje długofalowe zobowiązanie USA do Europy.
Nie oznacza to jednak, że rola Stanów Zjednoczonych nie rodzi pewnych tarć i dyskusji wewnątrz samego Zachodu – ten temat rozwiniemy w następnym rozdziale o kontrowersjach. Już teraz warto jednak zaznaczyć jedną kwestię: zależność Europy od USA bywa przedmiotem debaty. Wspólnota transatlantycka jest silna, ale pojawiały się momenty (np. za administracji prezydenta Donalda Trumpa 2017–2020), gdy europejscy sojusznicy odczuwali niepewność co do trwałości amerykańskich gwarancji. Skłoniło to niektórych liderów (np. prezydenta Francji Emmanuela Macrona) do apeli o większą samodzielność Europy w dziedzinie obronności. Z drugiej strony, kraje Europy Środkowo-Wschodniej pozostały bardzo przywiązane do więzi z USA, traktując ją jako niezastąpioną. Faktem jest, że obecnie – w warunkach otwartego konfliktu z Rosją – sojusz euro-amerykański zacieśnił się najbardziej od czasu zimnej wojny. Kolejne sekcje przyjrzą się kontrowersjom dotyczącym tej dynamiki oraz pytaniu, jak Europa radzi sobie z własną autonomią strategiczną.
Kontrowersje i rozbieżności
Chociaż państwa europejskie generalnie prezentują wspólny front wobec Rosji (zwłaszcza po agresji 2022 r.), to wewnątrz Europy występują istotne różnice w podejściu do zarówno Rosji, jak i roli USA. Kontrowersje te dotyczą m.in. polityki energetycznej, oceny zagrożenia ze strony Rosji, zakresu sankcji, gotowości do dialogu czy też koncepcji budowania europejskiej autonomii obronnej. Poniżej omówiono najważniejsze rozbieżności.
Zróżnicowane podejścia państw europejskich do Rosji
W obrębie Unii Europejskiej i NATO można wyróżnić różne szkoły myślenia o polityce wobec Moskwy. Państwa wschodniej flanki – takie jak Polska, kraje bałtyckie, Rumunia – mają zazwyczaj twardsze stanowisko wobec Rosji, wynikające z historycznych doświadczeń (okupacja sowiecka, obawa przed rosyjskim imperializmem) oraz poczucia bezpośredniego zagrożenia. Domagają się one stanowczej polityki, silnych sankcji, zwiększania obecności wojsk NATO i nieufnie patrzą na inicjatywy dialogu, obawiając się polityki ustępstw. Z kolei niektóre kraje Europy Zachodniej – zwłaszcza duże państwa jak Niemcy, Francja, Włochy – tradycyjnie skłaniały się ku polityce zaangażowania i dialogu z Rosją. Wynikało to z kilku czynników: głębokich więzi gospodarczych (np. uzależnienie od surowców, duże inwestycje), innej perspektywy geopolitycznej (większe oddalenie od Rosji geograficznie), a czasem też z nurtów intelektualnych podkreślających potrzebę włączenia Rosji w architekturę bezpieczeństwa (np. koncepcje „Wspólnoty od Lizbony po Władywostok”).
Te odmienne perspektywy nieraz prowadziły do tarć wewnątrz UE i NATO. Przykładem jest podejście do sankcji: po 2014 r. część państw (jak Włochy, Grecja, Węgry) było sceptycznych wobec ostrych sankcji na Rosję ze względu na własne interesy ekonomiczne lub sympatie polityczne prorosyjskich liderów. Mimo to jedność UE została utrzymana – sankcje były regularnie przedłużane przy konsensusie wszystkich członków. Różnice pojawiły się też w kwestii dostaw broni dla Ukrainy: przed 2022 r. Niemcy odmawiały wysyłania broni śmiercionośnej, podczas gdy np. Polska czy kraje bałtyckie już wcześniej zaopatrywały Ukrainę. Dopiero skala inwazji w lutym 2022 zmieniła stanowisko nawet tradycyjnie powściągliwych stolic.
Najbardziej jaskrawym przykładem sporu wewnątrz Zachodu był wspomniany już projekt Nord Stream 2. Niemcy – europejski ciężar gatunkowy – uparcie go broniły, argumentując ekonomicznie. Natomiast Polska, państwa bałtyckie i USA widziały w nim zagrożenie dla bezpieczeństwa i podziałów w UE. Jak stwierdzili analitycy Ośrodka Studiów Wschodnich, Nord Stream 2 uwypuklił „różnice w podejściu do współpracy gazowej z Rosją” – Niemcy, Austria, Holandia traktowały ją biznesowo, zaś Polska, Bałtowie czy Dania podkreślały aspekt strategiczny. Spór ten nie tylko poróżnił kraje UE, ale też stał się źródłem napięć transatlantyckich, gdy USA sięgnęły po sankcje wobec firm budujących gazociąg, a Berlin oskarżał Waszyngton o ingerencję w europejską suwerenność energetyczną. Ostatecznie Rosja zdołała dzięki Nord Stream 2 pogłębić rozdźwięki w obozie zachodnim – co zresztą mogło być jednym z zamierzonych efektów projektu (gra „dziel i rządź”).
Innym polem rozbieżności była polityka wobec agresywnej polityki Rosji przed 2022 r. – np. po 2014r. państwa frontowe (Polska, kraje bałtyckie) wzywały do silniejszej odpowiedzi na aneksję Krymu, podczas gdy niektóre kraje zachodnie (Włochy, Francja) relatywnie szybko próbowały wracać do „business as usual” (np. częściowe przywracanie współpracy gospodarzej). Przejawiało się to w dyskusjach o tym, czy np. zapraszać Putina na fora międzynarodowe (jak szczyty G20 czy spotkania dyplomatyczne). Także wewnątrz poszczególnych krajów istnieją różnice: np. we Francji i Włoszech silne są ugrupowania polityczne sympatyzujące z Kremlem (na skrajnej prawicy i lewicy), w Niemczech długo istniał nurt Ostpolitik i „Russlandversteherów” (polityków rozumiejących stanowisko Rosji, jak Gerhard Schröder). Wreszcie Węgry pod rządami Viktora Orbána stały się w UE wyłomem – Budapeszt utrzymuje bliskie relacje gospodarcze z Rosją (choćby w zakresie energetyki jądrowej – projekt Paks) i często torpeduje unijną jednomyślność (np. opóźniając sankcje czy blokując pomoc wojskową dla Ukrainy, żądając wyjątków dla siebie). Te wszystkie pęknięcia sprawiają, że z punktu widzenia Moskwy Europa nie jest monolitem – Kreml nieraz próbował grać na tych różnicach, wspierając politycznie lub finansowo ugrupowania prorosyjskie w różnych krajach (np. finansowanie partii Marine Le Pen we Francji, kontakty z populistami we Włoszech, wspieranie skrajnych ruchów antyunijnych).
Mimo tych rozbieżności, w obliczu największych kryzysów (jak wojna 2022) Europa wykazała zdolność do zjednoczenia stanowiska. Szok inwazji rosyjskiej sprawił, że nawet państwa dotąd ugodowe zmieniły kurs – Niemcy ogłosiły historyczne przewartościowanie swojej polityki (tzw. Zeitenwende – zapowiedź zwiększenia wydatków obronnych, zerwanie z polityką pobłażliwości wobec Rosji), a neutralna Szwecja i Finlandia zdecydowały się wejść do NATO, co wcześniej blokowała obawa przed reakcją Moskwy. To pokazuje, że rosyjskie działania często przynoszą odwrotny skutek do zamierzonego – zamiast osłabiać spójność Zachodu, w obliczu jawnej agresji wzmacniają ją, choć oczywiście nie bez wewnętrznych dyskusji.
Stosunek do sojuszu z USA – autonomia europejska czy transatlantycka jedność?
Kolejna kontrowersja dotyczy balansu między autonomią Europy a rolą USA. Po zakończeniu zimnej wojny i zwłaszcza po kryzysie irackim 2003 (gdy USA pod przywództwem George’a W. Busha podzieliły Europę na zwolenników i przeciwników interwencji w Iraku), w Europie zaczęły się dyskusje nad potrzebą większej niezależności strategicznej od Stanów Zjednoczonych. Francja od dawna promowała ideę „Europy europejskiej”, zdolnej do działania wojskowego samodzielnie. Koncepcja ta przybrała formę inicjatyw UE w dziedzinie obronności – takich jak Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, bojowe grupy UE, PESCO (Stała Współpraca Strukturalna) czy utworzenie Europejskiego Funduszu Obronnego. Jednak postępy były ograniczone – Europa w praktyce nadal polegała na NATO i amerykańskim wsparciu.
Kontrowersje nasiliły się w okresie prezydentury Donalda Trumpa, który otwarcie krytykował sojuszników z NATO za niskie wydatki wojskowe i sugerował, że USA mogą nie spieszyć z pomocą, jeśli Europejczycy „nie zapłacą więcej”. W 2019 r. prezydent Francji Emmanuel Macron wyraził frustrację, stwierdzając, że NATO przeżywa „śmierć mózgową” („brain death”), gdyż brakuje koordynacji między Europą a USA (podając za przykład jednostronne działania Turcji w Syrii i nieprzewidywalność USA). Ostrzegł Europę, że stoi „nad przepaścią” i musi zacząć traktować swoją obronę poważnie, budując autonomię strategiczną. Wypowiedź ta odbiła się szerokim echem. Państwa takie jak Polska czy kraje bałtyckie stanowczo ją skrytykowały – obawiają się one, że podważanie NATO i roli USA jedynie rozzuchwala Rosję i może osłabić gwarancje bezpieczeństwa. Dla tych krajów wizja „autonomicznej Europy” jest iluzoryczna, a kluczowe znaczenie ma realna zdolność militarna, którą dysponują głównie Stany Zjednoczone. Z kolei Francja (oraz częściowo Niemcy) argumentują, że Europa musi być zdolna „wziąć swój los w swoje ręce”, zwłaszcza w obliczu możliwości zwrotów politycznych w USA (np. powrotu do władzy izolacjonistycznych liderów).
Debata ta pozostaje nierozstrzygnięta, ale nastąpiły pewne kroki: UE przyjęła w 2022 r. tzw. Kompas Strategiczny – dokument określający ambicje obronne, w tym utworzenie sił szybkiego reagowania UE (5 tys. żołnierzy). Prezydent Macron lansuje ideę „europejskiej inicjatywy obronnej”, która byłaby jednocześnie częścią europejskiego filaru NATO, ale i pozwoliła działać samodzielnie w razie potrzeby. Wskazywał nawet gotowość, by francuski arsenał nuklearny uznać za element obrony europejskiej. Te propozycje spotykają się z mieszanym odzewem. Niemcy, po pewnym wahaniach, zdają się je ostrożnie popierać (np. kanclerz Scholz mówił o „silniejszym filarze europejskim w NATO”). Polska i region wschodni natomiast podchodzą sceptycznie, choć biorą udział w projektach PESCO – pilnują jednak, by nie dublować NATO. Istnieje obawa, by wysiłki UE nie odciągały zasobów od Sojuszu i nie stworzyły iluzji bezpieczeństwa bez USA.
Kwestia autonomii vs. sojusz ma też wymiar technologiczny i przemysłowy. Europejczycy dyskutują, na ile polegać na amerykańskim sprzęcie (np. zakup myśliwców F-35 przez wiele krajów) vs. rozwijać własny (projekty typu czołg podstawowy nowej generacji MGCS czy myśliwiec FCAS – francusko-niemiecko-hiszpański). USA z kolei czasem wywierają presję (jak w przypadku 5G – wykluczenie Huawei w Europie, czy w sprawie sankcji sekundarnych), co rodzi u niektórych polityków europejskich poczucie, że Europa jest w zbyt dużym stopniu zależna od decyzji zapadających w Waszyngtonie.
Niemniej, obecna wojna na Ukrainie scementowała sojusz transatlantycki w stopniu, który czyni dyskusję o autonomii raczej teoretyczną w krótkim okresie. Priorytetem stało się wspólne powstrzymanie Rosji. Niemal wszystkie państwa europejskie zwiększają wydatki obronne do poziomu 2% PKB lub wyżej (co zresztą było oczekiwaniem USA od lat). W tym sensie następuje pewne wyrównywanie obciążeń (burden sharing) – co może zmniejszyć tarcia z Waszyngtonem. Kontrowersje jednak nie znikną: pozostaje pytanie, czy Europa powinna iść w kierunku uniezależniania się stopniowo od USA, czy raczej pogłębiać integrację obronną z USA przeciw wspólnym zagrożeniom. Być może optymalnym rozwiązaniem w oczach wielu jest rozwijanie europejskich zdolności komplementarnie do NATO, a nie przeciwstawnie – tak by Europejczycy mogli więcej wnieść do sojuszu (np. wzięli odpowiedzialność za bezpieczeństwo w swoim sąsiedztwie), ale nie kosztem paktu z Ameryką.
Zależność surowcowa i gospodarcza vs. wartości
Inną kontrowersją w relacjach z Rosją była przez lata kwestia, na ile interesy ekonomiczne powinny determinować politykę wobec Moskwy, a na ile wartości i prawa człowieka. Część krajów UE, szczególnie silnie powiązanych handlowo lub energetycznie z Rosją (jak Niemcy, Włochy, Austria), bywała oskarżana o odkładanie wartości na bok w imię zysków (przykładowo krytykowano Berlin, że przez długi czas forsował biznes z Rosją pomimo łamania praw człowieka i agresywnej polityki Kremla). Z drugiej strony, państwa bałtyckie czy Polska wskazywały, że przymykając oko na działania Putina (jak wcześniej na działania Łukaszenki na Białorusi), Europa ośmiela autokratów. Te spory etyczno-biznesowe przenikały dyskusje o sankcjach – np. długo zwlekano z objęciem rosyjskiego sektora naftowo-gazowego sankcjami, ponieważ część krajów obawiała się kosztów dla własnych gospodarek. Dopiero drastyczność wojny 2022 sprawiła, że UE zdecydowała się na sankcje także na rosyjską ropę i węgiel (gaz pozostawał najtrudniejszy do ruszenia, ale Rosja sama ograniczyła jego eksport do Europy, wymuszając de facto szybszą dywersyfikację).
Inicjatywy pokojowe i dialog
Nie wszystkie państwa jednakowo postrzegają perspektywę dialogu z Rosją. Francja i Niemcy nieraz podejmowały inicjatywy rozmów z Putinem nawet w trakcie napięć – Macron wielokrotnie dzwonił do Kremla, próbując wynegocjować zawieszenie broni czy zarysować kompromis; kanclerz Scholz także utrzymywał kanał komunikacji. Inni liderzy (np. prezydent Litwy czy Polski) oceniali to krytycznie, mówiąc że dialog w obecnych warunkach bywa bezowocny lub wręcz szkodliwy (bo daje Putinowi poczucie bycia w centrum uwagi, bez realnych ustępstw). Ta rozbieżność wiąże się z różną oceną możliwości ugłaskania Rosji – na Zachodzie niektórzy wierzyli, że należy zostawić Putinowi „furtkę” wyjścia z twarzą, podczas gdy inni uznawali, że jedyną drogą jest twarda polityka siły. Przykładowo, Macron w czerwcu 2022 mówił o niezbędności, by „nie upokarzać Rosji”, co spotkało się ze sprzeciwem m.in. krajów Europy Wschodniej, argumentujących, że to raczej Ukraina doznała upokorzenia napaścią. Takie różnice w retoryce i podejściu wskazują na brak pełnej jednomyślności co do finalnego celu: czy jest nim powrót do jakiegoś modus vivendi z Rosją (po spełnieniu pewnych warunków), czy trwałe powstrzymywanie Rosji dopóki reżim się nie zmieni.
Autonomiczne zdolności obronne Europy
Jak wspomniano, autonomiczne zdolności obronne to temat, który dzieli europejskie stolice. Obecnie, w obliczu wojny i silnego sojuszu z USA, plany budowy niezależnej europejskiej armii zeszły na dalszy plan praktyczny, ale nie zniknęły z dyskursu. Nawet w trakcie wojny UE uruchomiła wspólny program zakupu amunicji dla Ukrainy – co jest małym krokiem ku wspólnej polityce obronnej. Niektórzy argumentują, że Europa powinna wykorzystać obecną mobilizację (wydatki obronne idą w górę) do stworzenia trwałych europejskich zdolności – np. rozbudowy przemysłu zbrojeniowego, standaryzacji uzbrojenia, integracji dowodzenia. Inni ostrzegają, że nie ma sensu dublować NATO, a celem powinno być raczej wzmocnienie filaru europejskiego w NATO niż budowanie czegoś osobno.
Część państw widzi w tym również element suwerenności unijnej – by UE była globalnym aktorem, musi mieć siłę militarną. Inne (zwłaszcza spoza UE, jak Wielka Brytania) stawiają bezwzględnie na NATO. Ogólnie jednak, toczy się proces dochodzenia do pewnej równowagi: Europa inwestuje więcej w obronność, co docelowo może zmniejszyć dysproporcję wobec USA, ale jednocześnie nie zrywa z USA, bo zagrożenie rosyjskie to wymusza.
Podsumowując tę sekcję – kontrowersje i rozbieżności wewnątrz obozu zachodniego dotyczą głównie taktyki i stopnia zaangażowania vs. konfrontacji z Rosją oraz zakresu polegania na USA. Na przestrzeni ostatnich lat widać jednak wyraźnie, że działania samej Rosji przesuwały stanowiska europejskie na bardziej jednolite i stanowcze. Wiele wcześniejszych iluzji (np. o specjalnym partnerstwie Niemcy–Rosja opartym na handlu czy o możliwości strategicznego porozumienia z Kremlem ponad głowami USA) zostało zweryfikowanych negatywnie przez wydarzenia takie jak agresja na Ukrainę. W konsekwencji Europa jest dziś bardziej zjednoczona w polityce wobec Moskwy niż kiedykolwiek od zakończenia zimnej wojny. Niemniej, w tle pozostają pytania o przyszłość: czy ta jedność przetrwa, jak zakończy się wojna, czy powrócą dawne podziały interesów? To prowadzi nas do rozważań o perspektywach na przyszłość.
Perspektywy na przyszłość
Relacje trójstronne Rosja–Europa–USA znalazły się w punkcie zwrotnym. Dalszy ich kierunek zależy od szeregu czynników, przede wszystkim od wyniku wojny na Ukrainie, ale także od ewolucji sytuacji wewnętrznej w Rosji, dynamiki polityki wewnętrznej w USA oraz zdolności Europy do utrzymania jedności i zwiększenia własnej siły. Można nakreślić kilka możliwych scenariuszy geopolitycznych na przyszłość tych relacji – od najbardziej konfrontacyjnych po względnie stabilizacyjne.
Scenariusz 1: Nowa zimna wojna i trwała konfrontacja
W najbardziej pesymistycznym, ale niestety obecnie dość realnym scenariuszu, konflikt na Ukrainie utrwali się jako długotrwała konfrontacja, a relacje Rosji z Europą i USA pozostaną wrogie na długie lata. Jeśli Rosja nie zmieni swojej polityki i reżimu, a Ukraina nie odzyska utraconych terytoriów, możliwe jest powstanie zamrożonego konfliktu na wzór podzielonej Korei. W takim układzie Ukraina stałaby się silnie związana z Zachodem i zbrojona przez niego, ale formalnie bez traktatowych gwarancji (bo członkostwo w NATO w trakcie nierozwiązanego konfliktu jest mało prawdopodobne). Rosja zaś izolowałaby się coraz bardziej od Europy, ekonomicznie polegając na sobie i Chinach, politycznie stając się „Fortecą” odgrodzoną od Zachodu. Niektórzy analitycy porównują ten wariant do sytuacji „zimnej wojny 2.0” – czyli trwałego podziału świata na blok zachodni i blok rosyjsko-chiński. Stefan Hedlund, cytowany w mediach, kreśli wizję, w której przy kontynuacji obecnego kursu „Rosja stałaby się gigantyczną Koreą Północną – uzbrojoną w broń nuklearną, ale z podupadłą gospodarką i niemal bez przyjaciół”. Europa w tym scenariuszu musiałaby utrzymywać sankcje i wysokie wydatki na obronność, być może na stałe rezygnując z rosyjskich surowców. Sojusz z USA prawdopodobnie pozostałby bardzo silny, bo wspólny przeciwnik by jednoczył. Wadą takiego stanu byłoby utrzymywanie permanentnego ryzyka eskalacji (incydenty zbrojne, wyścig zbrojeń, kryzysy wokół np. obwodu kaliningradzkiego czy Arktyki). Globalnie oznaczałoby to dalsze rozchodzenie się porządków – z minimalną współpracą międzynarodową (nawet w kwestiach jak kontrola zbrojeń czy zmiany klimatu, bo zaufanie byłoby szczątkowe). Ten scenariusz to w istocie trwałe wrogie współistnienie, przypominające zimną wojnę, choć z mniej wyraźną ideologiczną kurtyną (dziś spór jest bardziej geopolityczny niż czysto ideologiczny, choć autorytaryzm vs demokracja też gra rolę).
Scenariusz 2: Regime change w Rosji i normalizacja relacji
Bardziej optymistyczny scenariusz wiąże się z możliwością przemian wewnętrznych w Rosji. Gdyby w wyniku niepowodzeń wojennych, presji sankcji lub wewnętrznych tarć doszło do zmiany władzy na Kremlu – zwłaszcza odejścia ekipy Władimira Putina – otworzyłaby się szansa na reset relacji z Zachodem. Taki rozwój wydarzeń mógłby nastąpić np. poprzez przewrót pałacowy, oddolną rewolucję (choć to mniej prawdopodobne, biorąc pod uwagę represyjność reżimu) lub stopniową ewolucję w stronę bardziej kolektywnego i pragmatycznego przywództwa. Historyk Stephen Kotkin przedstawił nawet wizję, że w przyszłości Rosja mogłaby upodobnić się do Francji po wielu burzliwych zmianach – czyli stać się demokracją z rządami prawa, która pamięta swoją imperialną i rewolucyjną przeszłość, ale już nie zagraża sąsiadom. To oczywiście scenariusz długoterminowy, wymagający głębokich przemian strukturalnych w Rosji – ale nie niemożliwy. Jeśli Rosja stałaby się krajem bardziej demokratycznym i nastawionym na rozwój wewnętrzny zamiast ekspansji, Europa byłaby zapewne gotowa na stopniową normalizację relacji. Sankcje mogłyby zostać złagodzone lub zniesione w zamian za pokój i poszanowanie granic (w tym oddanie kontroli Ukrainie nad okupowanymi terytoriami lub przynajmniej zawarcie uczciwego porozumienia). W długiej perspektywie możliwa byłaby nawet współpraca gospodarcza (np. odbudowa ograniczonych więzi handlowych, choć UE na pewno starałaby się utrzymać dywersyfikację dostaw energii dla bezpieczeństwa). Taki scenariusz przypomina trochę koniec zimnej wojny, gdy po upadku ZSRR stosunki szybko się ociepliły. Byłby to najlepszy wariant dla pokoju w Europie – Rosja jako normalny uczestnik ładu europejskiego, być może nie od razu sojusznik, ale partner do rozmów, jakim np. stała się posthitlerowska Niemiecka Republika Federalna w dekady po II wojnie. Oczywiście to wymagałoby przezwyciężenia traumy obecnej wojny i zbudowania zaufania od podstaw – co łatwe nie będzie nawet przy zmianie władzy w Rosji. Niemniej, historia pokazała, że przemiany są możliwe, a narody mogą zmieniać swoją rolę (Niemcy, Japonia po 1945 są tu przykładami transformacji z agresorów w filary porządku międzynarodowego). Dla Europy i USA taki zwrot byłby korzystny – pozwoliłby przekierować zasoby z deterencji na współpracę, skupić się np. na rywalizacji z Chinami, zdjąłby widmo wojny w Europie.
Warto zaznaczyć, że nawet w takim scenariuszu sojusz transatlantycki raczej by przetrwał, choć jego charakter mógłby się zmienić. Gdy znika bezpośrednie zagrożenie, powróci pytanie o rolę NATO – czy nadal utrzymywać w Europie dużą obecność wojsk USA, czy ją redukować? Czy NATO skupiłoby się wtedy np. na zagrożeniach globalnych (Chiny, terroryzm)? Możliwe, że przy braku wrogości Rosji, narastałyby ponownie tendencje do europejskiej autonomii, bo USA mogłyby skierować uwagę na Pacyfik. Scenariusz pozytywny rodzi więc inne dylematy – jak ułożyć stosunki z „nową” Rosją i jak ułożyć na nowo relacje wewnątrz NATO. To jednak problemy luksusowe w porównaniu z obecną wojną.
Scenariusz 3: Częściowa deeskalacja i zimny pokój
Możliwy jest także scenariusz pośredni: częściowa deeskalacja konfliktu i wypracowanie jakiejś formy zimnego pokoju. Zakłada on, że wojna na Ukrainie kończy się np. rozejmem czy zamrożeniem linii frontu (bez pełnej satysfakcji żadnej ze stron), a Rosja zatrzymuje agresję, ale nie wycofuje się całkowicie z podbitych terenów. W zamian Zachód mógłby pozostać przy sankcjach, lecz w ograniczonym stopniu (być może złagodzenie niektórych, np. w sektorze żywnościowym, przy utrzymaniu kluczowych restrykcji). Taki stan przypominałby sytuację między Koreą Płd a Płn po 1953 – brak oficjalnego pokoju, ale pewna stabilizacja. Jak opisano w jednym z analizowanych scenariuszy, „perspektywy mogą przypominać koniec wojny koreańskiej: zawieszenie broni, ale nie pokój”, z Ukrainą rozwijającą się pod patronatem Zachodu i wrogą Rosją za miedzą. W tym układzie Rosja może nie być tak skrajnie izolowana jak w scenariuszu 1 (być może część świata nadal z nią handluje, może nawet jakieś państwa UE dążyłyby do ostrożnego odprężenia), ale zasadniczo relacje z Europą pozostaną bardzo ograniczone i nieufne. W polityce wojskowej NATO utrzyma wzmocnioną obecność na wschodzie, a wyścig zbrojeń może trwać (choć być może udałoby się reaktywować np. rozmowy o kontroli zbrojeń, by uniknąć niekontrolowanej proliferacji rakiet i broni jądrowej w Europie). Ten „zimny pokój” byłby lepszy niż gorąca wojna, ale gorszy niż prawdziwa normalizacja. Trwałaby konfrontacja ideologiczna – autorytarna Rosja kontra demokratyczny Zachód – ale bez bezpośrednich starć. Europa nauczyłaby się żyć w cieniu zagrożenia, podobnie jak to czyniła w latach zimnej wojny, choć tym razem flanka wschodnia (zwłaszcza Polska, Rumunia, państwa bałtyckie) stałyby się czymś w rodzaju „frontline states” z realnym bagażem bycia blisko potencjalnego teatru konfliktu.
Scenariusz 4: Pogłębienie podziału na bloki z dominacją Chin
W tym scenariuszu zakładamy, że globalny kontekst nabiera większego znaczenia: Chiny rosną w potęgę i stają zdecydowanie po stronie Rosji, tworząc silny blok autorytarny. Dla USA priorytetem staje się rywalizacja z Chinami w regionie Indo-Pacyfiku, co może prowadzić do częściowego zmniejszenia zaangażowania w Europie (próby „przekierowania” uwagi). Europa wtedy stoi przed dylematem: czy dalej podążać za USA w tej globalnej konfrontacji (np. włączyć się w obronę Tajwanu w przyszłości), czy próbować zachować pewien dystans. Jeśli Stany zmniejszyłyby obecność w Europie, mogłoby to wzmocnić presję na europejską autonomię obronną – co z kolei Rosja mogłaby próbować wykorzystać, oferując np. pewne odprężenie w zamian za ograniczenie wpływów USA. To dość spekulacyjny scenariusz, bo w najbliższych latach raczej USA nie wycofają się z Europy przy trwającej wojnie. Ale w horyzoncie dekady, jeśli np. konflikt na Ukrainie się zakończy, a uwaga USA skupi się na Azji, Europa może być zmuszona do przejęcia większego ciężaru odpowiedzialności za własne bezpieczeństwo. Wtedy Rosja – choć osłabiona – mogłaby nadal stanowić zagrożenie, ale główny konflikt definiujący porządek świata przesunie się USA-Chiny. W takim układzie Rosja stałaby się młodszym partnerem Chin (co już częściowo się dzieje), a Europa młodszym partnerem USA, lecz ze stopniowo rosnącą rolą samodzielną.
Ten scenariusz oznacza kontynuację rywalizacji bloków, ale z wyróżnieniem innego głównego frontu. Dla Europy mogłoby to być niebezpieczne, jeśli sojusz z USA osłabnie – dlatego zapewne Europejczycy będą starali się utrzymać zaangażowanie amerykańskie (co widać już teraz w staraniach np. o przemieszczanie amerykańskich jednostek do Europy na stałe). Jednocześnie UE próbuje balansować, nie chcąc całkowicie antagonizować Chin (duży partner handlowy), ale wojna pokazała, że przy bezpardonowym łamaniu prawa międzynarodowego przez autokracje Europa opowiada się jednoznacznie po stronie USA i porządku opartego na zasadach.
Scenariusz 5: Fragmentacja Rosji lub chaos wewnętrzny
Istnieją też bardziej skrajne wizje – np. upadek Rosji w obecnym kształcie (rozpad federacji, wojna domowa) wskutek przegranej wojny i kryzysu. Niektórzy, jak wspomniany Hedlund, wskazują historyczne precedensy rozpadu Rosji po przegranych konfliktach. Gdyby Rosja weszła w okres chaosu, mogłoby to stworzyć zarówno duże zagrożenia (np. kwestia kontroli arsenału nuklearnego, fale uchodźców, konflikty lokalne w regionach), jak i potencjalne możliwości (redefinicja stosunków z ewentualnymi nowymi państwami powstałymi z podziału). Dla Europy byłby to jednak scenariusz niezwykle trudny do zarządzania – niesterowalna Rosja mogłaby być większym koszmarem niż agresywna, ale przewidywalna w swych celach Rosja Putina. Europa musiałaby wtedy ściśle współpracować z USA i być może Chinami, by zabezpieczyć np. broń masowego rażenia i stabilność regionu. W takim wypadku NATO mogłoby nawet wysłać misje stabilizacyjne na obszary chaosu (teoretycznie). Ten scenariusz jest mało prawdopodobny w krótkim okresie (reżim Putina wciąż trzyma kontrolę), ale nie niemożliwy przy dłuższej degrengoladzie systemu.
Oczywiście rzeczywistość może być mieszanką powyższych scenariuszy. Najbardziej prawdopodobna wydaje się obecnie kontynuacja twardej polityki powstrzymywania Rosji przez Europę i USA (a więc coś między scenariuszem 1 a 3) w najbliższych latach. Perspektywa ocieplenia relacji z obecną władzą na Kremlu jest nikła – zbyt dużo krwi przelano i zbyt fundamentalny jest konflikt interesów. Z kolei zmiana reżimu w Rosji jest możliwa, ale nie gwarantowana ani nie wiadomo, czy przyniosłaby od razu pokojowe nastawienie. Dlatego Europa i USA prawdopodobnie przygotowują się na długofalową rywalizację z Rosją, zapewniając jednocześnie wsparcie dla Ukrainy, by ta wyszła zwycięsko lub obronną ręką z obecnej wojny (co samo w sobie jest warunkiem koniecznym dla trwałego pokoju w Europie).
Długoterminowe konsekwencje geopolityczne będą znaczące niezależnie od wariantu. Już teraz widać przyspieszenie trendów: militaryzacja polityki (NATO rośnie w siłę, wydatki zbrojeniowe rosną), dezintegracja powiązań gospodarczych (Rosja odcięta od Zachodu, powrót do gospodarczego przeciągania liny jak za zimnej wojny), podział w ONZ i instytucjach międzynarodowych (Rosja wraz z Chinami częściej przeciwstawiają się zachodnim inicjatywom, Rada Bezpieczeństwa ONZ sparaliżowana w kwestii Ukrainy przez weto Rosji). To wszystko wskazuje, że system międzynarodowy odchodzi od okresu jednobiegunowej dominacji USA i względnej współpracy globalnej (lata 90.) ku bardziej konfliktowej strukturze wielobiegunowej z cechami blokowej rywalizacji.
Dla Europy najważniejszym wyzwaniem będzie utrzymanie jedności i jednocześnie adaptacja do nowej rzeczywistości. Możliwe, że UE stanie się bardziej geopolityczna – już widać oznaki, że kwestia bezpieczeństwa zdominowała agendę, a dawniej sporne tematy (jak wydatki wojskowe czy rozszerzenie UE o Ukrainę) zyskały nową pilność. Rola USA pozostanie krytyczna, ale Europejczycy być może bardziej serio podejdą do budowy własnych zdolności – co zresztą USA zawsze postulowały (byle nie kosztem zerwania więzi transatlantyckiej).
Jednym z istotnych pytań na przyszłość jest, jak zostanie ułożona relacja z Rosją po Putinie, jeśli taki moment nadejdzie. Czy Europa będzie gotowa zaoferować jakieś „wyjście” i wsparcie dla odbudowy Rosji, jeśli ta wybierze inną drogę? Historia uczy, że po okresach konfrontacji często następują próby nowego początku – jak reset Obamy 2009 (nieudany) czy wcześniej odprężenie lat 70. Dla trwałego pokoju w Europie korzystne byłoby, aby Rosja pewnego dnia stała się współtwórcą bezpieczeństwa, a nie zagrożeniem. Jednak to wymaga głębokich przemian, których nie można wymusić z zewnątrz. Na razie priorytetem pozostaje powstrzymanie agresywnej polityki obecnych władz Kremla.
Podsumowanie
Relacje Rosji z Europą oraz rola sojuszu z USA przeszły daleką drogę od czasów napoleońskich po dzień dzisiejszy. Historia tych stosunków przypomina sinusoidę – okresy kooperacji przeplatały się z fazami gwałtownej wrogości. W XIX wieku Rosja bywała zarówno sojusznikiem (w wojnach z Napoleonem), jak i przeciwnikiem (Wielka Gra z Brytyjczykami, wojna krymska) mocarstw europejskich. XX wiek przyniósł zarówno wspólne zwycięstwo nad Hitlerem, jak i dziesiątki lat zimnej wojny, gdy żelazna kurtyna podzieliła Europę na dwa wrogie obozy. Upadek ZSRR dał nadzieję na nową erę partnerstwa – Rosja i zjednoczona Europa miały szansę współpracować w ramach szerszej wspólnoty międzynarodowej. Jednak ta szansa została w dużej mierze zaprzepaszczona.
Główne źródła współczesnego konfliktu tkwią w rozbieżnych wizjach ładu europejskiego: Rosja pragnęła zachować wpływy na obszarze dawnego imperium i obawiała się ekspansji NATO, podczas gdy Europejczycy dążyli do rozszerzenia strefy stabilności o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, odrzucając koncepcję stref wpływów. W rezultacie rozszerzenie NATO stało się punktem zapalnym – Moskwa uważa je za zagrożenie i złamanie obietnic, zaś Zachód za suwerenny wybór państw i wzmocnienie bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo energetyczne okazało się kolejną areną rywalizacji: silna zależność Europy od rosyjskich surowców dała Kremlowi wpływy, ale też spowodowała reakcję – próby dywersyfikacji i uniezależnienia się, szczególnie po szantażach gazowych (jak kryzys z 2009). Najbardziej dramatyczny wymiar sporu to konflikty zbrojne – Rosja w ostatnich latach pokazała gotowość do użycia siły, zadając Europie wstrząs aneksją Krymu (pierwsza taka aneksja od 1945 r. w Europie) i inwazją na Ukrainę 2022. To przesunęło relacje w stan konfrontacji porównywalnej z najciemniejszymi latami zimnej wojny.
W tym wszystkim sojusz z USA okazał się filarem stabilności dla Europy. Obecność i zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w Europie zapewniły odstraszanie wobec Rosji i umożliwiły skuteczną reakcję na kryzysy – od wojskowego wzmocnienia flanki wschodniej po globalne przewodnictwo w nakładaniu sankcji (które uczyniły z Rosji najbardziej sankcjonowany kraj świata). Mimo okresowych tarć (np. różnice zdań z administracją Trumpa czy kwestia Nord Stream 2 z Niemcami), więź transatlantycka wyszła z próby wojny na Ukrainie wzmocniona. Pokazało to, że interesy Europy i USA w obliczu agresji Rosji są zbieżne – obie strony chcą powstrzymać rosyjski ekspansjonizm i utrzymać porządek oparty na poszanowaniu suwerenności.
Kontrowersje wewnątrz Europy – różne spojrzenia na Rosję i USA – nadal istnieją, ale zostały przytłumione przez konieczność solidarnego działania. Owszem, kraje różnią się w niuansach: jedne były gotowe rozmawiać z Putinem, inne absolutnie nie; jedne chętniej zwiększają swoją autonomię, inne wolą polegać na Ameryce. Jednak wobec egzystencjalnego zagrożenia (tak wiele państw postrzega działania Kremla), Europa stanęła dość jednolicie. Unia Europejska i NATO uzgodniły liczne pakiety sankcji, wsparły Ukrainę finansowo i wojskowo na niespotykaną skalę, a także wzmocniły własne odstraszanie. Można powiedzieć, że Putin – paradoksalnie – osiągnął odwrotny skutek do zamierzonego: zamiast osłabić NATO, doprowadził do jego rozszerzenia (Finlandia i Szwecja), zamiast podzielić Zachód, zjednoczył go bardziej niż od lat.
Wpływ na globalny porządek tych relacji jest ogromny. Konflikt Rosji z Europą i USA przybliżył świat do ery nowej zimnej wojny, choć z pewnymi różnicami (inną rolą Chin, innym poziomem powiązań gospodarczych niż w XX wieku). Możliwe, że ukształtują się trwale dwa bloki – demokratyczny (zachodni) i autorytarny (Rosja-Chiny i kilka mniejszych państw). W tym układzie Europa i USA będą musiały jeszcze ściślej współdziałać, by bronić swoich wartości i interesów. Już teraz Rosja i Zachód praktycznie zerwały współpracę w wielu obszarach – a dzieje się to w czasie, gdy potrzebna by była globalna kooperacja np. w sprawie klimatu czy nierozprzestrzeniania broni jądrowej. Niestety, agresywne działania Rosji podważyły fundament zaufania, czyniąc współpracę bardzo trudną.
Patrząc w przyszłość, można z ostrożnym optymizmem zauważyć, że kryzysy kiedyś się kończą, a ścieżki dialogu mogą zostać wznowione, jeśli pojawią się ku temu warunki. Historia Europy zna przykłady transformacji dawnych wrogów w przyjaciół – jak Niemcy i Francja po 1945 r. Czy tak może stać się z Rosją? Być może kiedyś tak, ale zapewne dopiero gdy Rosja zmieni kurs polityczny. Na razie jednak Europa i USA muszą być przygotowane na dalszą konfrontację i zarządzanie zagrożeniem, jakie stwarza obecna polityka Moskwy. Krótko- i średnioterminowe konsekwencje geopolityczne to utrzymywanie silnych sankcji, wysokie wydatki obronne kosztem np. wydatków społecznych, przebudowa rynków energetycznych (Europa definitywnie odchodzi od rosyjskich węglowodorów), a także możliwa przebudowa łańcuchów dostaw i polityki przemysłowej (np. by uniezależnić się od surowców krytycznych z Rosji/Chin).
Długoterminowo relacje te wpłyną na kształtowanie się nowego ładu: jeśli Rosja pozostanie wrogiem, to być może na pokolenie lub dłużej zostanie zmarginalizowana w Europie, a Europa zacieśni unię polityczną i obronną (być może stając się kiedyś silniejszym samodzielnym aktorem). Jeśli zaś dojdzie do jakiejś formy porozumienia lub przemian w Rosji – wtedy będzie trzeba odbudowywać relacje od nowa, być może z udziałem USA jako gwaranta ewentualnych umów pokojowych.
Jedno jest pewne: węzeł Rosja–Europa–USA pozostanie kluczowym elementem światowej układanki geopolitycznej. Jego ewolucja zadecyduje, czy XXI wiek upłynie pod znakiem konfliktu i podziału, czy też dialogu i integracji z udziałem wszystkich wielkich przestrzeni półkuli północnej. Tragiczne wydarzenia ostatnich lat skomplikowały tę perspektywę, ale nie przekreśliły jej całkowicie. Wielka strategia powinna łączyć deterrence i détente – odstraszanie agresji i jednocześnie pozostawianie drzwi otwartych dla przyszłej współpracy, gdy warunki się zmienią.
Europejczycy i Amerykanie, wyciągając wnioski z obecnego konfliktu, prawdopodobnie jeszcze przez długi czas będą utrzymywać bliski sojusz jako polisę ubezpieczeniową. Rosja zaś będzie musiała zdecydować, czy nadal iść kursem konfrontacji (co skazuje ją na izolację i stagnację), czy poszukać nowego modus vivendi ze światem zachodnim. Tak czy inaczej, relacje Rosja–Europa–USA pozostają jednym z głównych czynników kształtujących globalny porządek polityczny, a ich stabilizacja jest warunkiem bezpiecznej i dostatniej przyszłości nie tylko regionu euroatlantyckiego, ale i całego świata.
Bibliografia
- Brzeziński, Z. (1999). Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza.
Klasyczna pozycja analizująca geostrategiczne uwarunkowania polityki USA w Eurazji oraz znaczenie obszaru poradzieckiego. - Freedman, L. (2019). Ukraine and the Art of Strategy. Oxford: Oxford University Press.
Analiza konfliktu ukraińsko-rosyjskiego w kontekście strategii wojskowej i politycznej, z uwzględnieniem roli mocarstw zachodnich. - Hedlund, S. (2014). Russia’s Path Dependence: A People with a Troubled History. London – New York: Routledge.
Studium uwarunkowań historycznych i społecznych, które wpływają na politykę Moskwy wobec Zachodu. - Kotkin, S. (2008). Armageddon Averted: The Soviet Collapse 1970–2000. New York: Oxford University Press.
Praca pokazująca schyłek ZSRR i wczesny okres postradziecki, ważny dla zrozumienia geopolitycznego kontekstu lat 90. i polityki wobec Europy. - Sakwa, R. (2015). Frontline Ukraine: Crisis in the Borderlands. London – New York: I.B. Tauris.
Kompleksowa analiza przyczyn i przebiegu konfliktu na Ukrainie (od 2014 r.), w tym roli Rosji, UE i USA. - Snyder, T. (2018). Droga do niewolności: Rosja – Europa – Ameryka. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Publikacja omawia wpływ rosyjskiej polityki dezinformacji oraz agresji na sytuację w Europie i Stanach Zjednoczonych. - Traktat Północnoatlantycki (1949).
Dokument założycielski NATO. Dostęp online: www.nato.int. - Akt Stanowiący o Wzajemnych Stosunkach, Współpracy i Bezpieczeństwie pomiędzy NATO a Federacją Rosyjską (1997).
Podstawa formalnej współpracy i dialogu NATO–Rosja po zimnej wojnie. - Porozumienia mińskie (Mińsk I i II) (2014, 2015).
Zbiór ustaleń mających na celu uregulowanie konfliktu w Donbasie; dokumenty dostępne m.in. na stronach OBWE: www.osce.org. - Kompas Strategiczny Unii Europejskiej (2022).
Dokument określający kierunki rozwoju wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony UE w kontekście nowych zagrożeń, w tym agresji Rosji. - Komunikaty i oficjalne stanowiska Komisji Europejskiej oraz Rady Europejskiej dotyczące sankcji wobec Rosji (od 2014 do chwili obecnej).
Zbiór decyzji Rady w sprawie nakładania i przedłużania sankcji dostępny na stronach UE: www.consilium.europa.eu. - Raporty Ośrodka Studiów Wschodnich (OSW) na temat polityki energetycznej, Nord Stream oraz wojny w Ukrainie.
Dostępne online: www.osw.waw.pl. - Wątrobski, J. (2021). „Znaczenie energii dla polityki zagranicznej Rosji w relacjach z UE”, w: Stosunki międzynarodowe we współczesnej Europie, red. G. Tomczak. Warszawa: PWN, s. 87–112.
Przegląd polityki energetycznej Rosji i zależności surowcowych w Europie. - Wielomski, G. (2020). Europa i Rosja po zimnej wojnie: od partnerstwa do rywalizacji. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Monografia pokazująca ewolucję wzajemnych relacji w latach 90. i 2000., z uwzględnieniem perspektywy polityczno-historycznej. - Zbiorcze statystyki sankcji (2022–2023). Strona Castellum.ai – śledząca nałożone restrykcje na Rosję.
Aktualne dane o liczbie i zakresie sankcji: www.castellum.ai.
